Pojęcie res iudicata odnosi się do zasady powagi rzeczy osądzonej, która stanowi, że wydany przez sąd prawomocny wyrok ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Zasada ta, wyrażona w art. 366 Kodeksu postępowania cywilnego, ma zapobiegać dublowaniu orzeczeń sądowych i chronić obywateli od sytuacji, w której Sąd orzeknie o tym samym, pomiędzy tymi samymi stronami i w tych samych okolicznościach faktycznych.
Rozpatrywanie przez sąd sprawy, która została już prawomocnie rozstrzygnięta, albo jest już rozpatrywana przez inny sąd, stanowi przyczynę nieważności postępowania. Zgodnie
z obowiązującymi przepisami, prawomocne wyroki wydawane przez sądy wiążą nie tylko strony
i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy i inne organy państwowe, a w przypadkach przewidzianych w ustawie także inne osoby.
W postępowaniu karnym res iudicata zachodzi z kolei w sytuacji, gdy mamy do czynienia
z prawomocnym orzeczeniem sądu, które konsumuje możliwość wniesienia skargi publicznej z tytułu dokonania czynu zabronionego i zamyka tym samym oskarżycielowi możliwość ponownego wniesienia aktu oskarżenia w tej samej sprawie.
Związanie sądu karnego innymi orzeczeniami
Należy zatem zastanowić się, czy w związku z tym, prawomocny wyrok wydany w sprawie cywilnej odszkodowawczej wiąże w swych rozstrzygnięciach i ustaleniach faktycznych sąd karny w zakresie orzeczenia obowiązku naprawienia szkody w postępowaniu karnym. Zgodnie z art. 8 Kodeksu postępowania karnego sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu. Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące. Oznacza to, że wiążące dla sądu karnego są przede wszystkim wyroki konstytutywne, np. wyrok rozwodowy. Nie będą natomiast wiążące dla sądu karnego wyroki deklaratoryjne, stwierdzające tylko istniejący już stosunek prawny czy faktyczny. Takie rozwiązanie prawne jest wyrazem obowiązującej zasady samodzielności jurysdykcyjnej sądów karnych.
W przypadku wyroków deklaratoryjnych, do których zaliczane są wyroki odszkodowawcze, sąd karny nie jest zatem związany jego treścią oraz ustaleniami faktycznymi sądu cywilnego. Sąd karny musi w tym zakresie dokonać własnych ocen na podstawie przeprowadzonych przez siebie dowodów i żadna ocena dokonana poprzednio przez inny organ nie może być dla niego wiążąca.
Kompensata szkody w postępowaniu karnym
Zagadnienie to nabiera znaczenia w sytuacji, gdy sąd karny zamierza orzec na rzecz osoby pokrzywdzonej obowiązek naprawienia szkody wynikłej w związku z popełnionym przestępstwem. Zgodnie z art. 46 § 1 Kodeksu karnego, w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, stosując przepisy prawa cywilnego, orzeka obowiązek naprawienia (w całości albo w części) wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Orzeczenie wyżej wymienionych środków karnych nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.
Ponadto, zgodnie z art. 415 Kodeksu postępowania karnego, w razie skazania oskarżonego lub warunkowego umorzenia postępowania, w wypadkach wskazanych w ustawie sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązek naprawienia szkody w całości lub w części, lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Jeżeli jednak roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono, sąd nie orzeknie w sprawie wyżej wymienionych środków. Z kolei, jeżeli orzeczony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym.
Wpływ wyroku cywilnego na postępowanie karne
Z brzmienia wyżej powołanych przepisów wprost wynika zakaz orzekania w różnych postępowaniach o tej samej szkodzie, niezależnie od tego, czy zasądzone w postępowaniu cywilnym roszczenie zostało wyegzekwowane. Ma to przeciwdziałać pojawieniu się w obrocie prawnym tytułów egzekucyjnych wynikających z dochodzenia tego samego roszczenia w postępowaniu karnym oraz innym przewidzianym przez ustawę, np. cywilnym. Ma to również ułatwić pokrzywdzonemu dochodzenie swych roszczeń w ramach jednego postępowania.
W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie, sygn. akt: II AKa 355/17 stwierdzono, że zawarta w art. 415 § 1 k.p.k. klauzula antykumulacyjna zabrania nałożenia obowiązku naprawienia szkody wówczas, gdy roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo
o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono. Z przepisu tego jasno wynika zakaz rozstrzygania
w różnych postępowaniach o tej samej szkodzie, a co za tym idzie – zakaz kumulowania tytułów egzekucyjnych wynikających z różnych orzeczeń.
Obowiązek, o którym orzeka sąd karny na podstawie art. 46 § 1 k.k., pełni funkcję przede wszystkim kompensacyjną, ponieważ jego głównym celem jest naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody, a nie ukaranie lub resocjalizacja sprawcy. Sądy w postępowaniu karnym orzekają o nim stosownie do przesłanek określonych w prawie cywilnym, a zatem po stwierdzeniu, że w dacie orzekania istnieje wymagająca naprawienia szkoda w rozumieniu art. 361 k.c.
Sąd karny nie orzeka o obowiązku naprawienia szkody, jeżeli roszczenie odszkodowawcze jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono, a w sytuacji, gdy orzeczone środki karne nie pokrywają całej szkody, pokrzywdzony może dochodzić dalszych roszczeń w postępowaniu cywilnym. Sąd Najwyższy w wyroku o sygn. akt: V CSK 312/17 stwierdził bowiem, że możliwość orzeczenia środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody ma ułatwić pokrzywdzonemu kompensatę uszczerbku doznanego w wyniku przestępstwa, a nie niweczyć lub utrudnić dochodzenie przysługujących mu roszczeń odszkodowawczych.
Czy prawomocne orzeczenie wydane w sprawie karnej stanowi res iudicatę
w zakresie możliwości orzeczenia obowiązku naprawienia szkody
w postępowaniu cywilnym?
Należy w tym miejscu odpowiedzieć na pytanie, co dzieje się w odwrotnej sytuacji – gdy najpierw to sąd karny wydaje wyrok, w którym zasądza nawiązkę, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie na rzecz poszkodowanego i czy sąd cywilny jest takim wyrokiem związany.
Z tej perspektywy sytuacja wygląda bardzo podobnie. Z racji tego, iż środki karne zasądzane przez sąd na podstawie art. 46 § 1 Kodeksu karnego pełnią funkcję przede wszystkim kompensacyjną i mają ułatwić poszkodowanemu dochodzenie swych roszczeń bez konieczności wszczynania dwóch odrębnych postępowań sądowych, wyrok sądu karnego, zasądzającego wyżej wspomniane środki jest wiążący dla sądu cywilnego i musi być przez niego brany pod uwagę, pod warunkiem, że zachodzi tożsamość przedmiotu rozstrzygnięcia oraz tożsamość stron. W szczególności, jeżeli w skład znamion przedmiotowych przestępstwa objętego wyrokiem skazującym sądu karnego wchodzi rozmiar szkody (np. przestępstwo kradzieży lub przywłaszczenia określonej sumy pieniężnej) – sąd cywilny jest związany ustaleniem wysokości tej szkody. W innych przypadkach, sąd cywilny może dokonywać własnych ustaleń i samodzielnie ocenić rozmiar szkody według przepisów prawa cywilnego.
Jeśli sąd karny orzekł w kwestii odszkodowania ale nie wypowiedział się w kwestii zadośćuczynienia – lub odwrotnie – wówczas powód może żądać zadośćuczynienia na drodze cywilnej (lub odpowiednio odszkodowania).
Podsumowując, prawo nie dopuszcza do tego, aby w jednej sprawie, pomiędzy tymi samymi stronami były wydane dwa odmienne orzeczenia – jedno w postępowaniu karnym, a drugie
w cywilnym, stąd dopuszczalnym jest skorzystanie z art. 46 k.k. i jednocześnie dochodzenie roszczeń na drodze cywilnej, ale wówczas, gdy podstawa prawna jest odmienna. W innych przypadkach sądy są związane wyrokami innych sądów w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia.