Sprawy spadkowe od zawsze były jednymi z najbliższych człowiekowi. Śmierć pociąga za sobą wiele skutków, w tym prawnych – pojawia się wówczas ważka kwestia losów pozostawionego przez zmarłego spadku, na który składają się zarówno posiadany majątek, jak i różnego rodzaju długi. Polskie prawo przewiduje dwie możliwości nabycia spadku – poprzez testament i ustawowo. Dziedziczenie z mocy ustawy pojawia się wtedy, kiedy spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu. Wówczas o tym, jak dziedziczony jest spadek po zmarłym decydują przepisy Kodeksu cywilnego.
Choć jedną z fundamentalnych zasad prawa spadkowego jest swoboda testowania, ustawodawca postanowił również zapewnić ochronę przed pokrzywdzeniem najbliższym członkom rodziny spadkodawcy, z jakichś powodów pominiętych w ostatniej woli zmarłego. Tej właśnie ochronie służy instytucja zachowku.
Czym jest zachowek?
Zachowek to, najprościej ujmując, określony udział spadkowy przypadający spadkobiercy, który byłby powołany do dziedziczenia z mocy ustawy.
Zgodnie z Kodeksem cywilnym, zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy są uprawnieni do zachowku wynoszącego ½ udziału spadkowego, chyba że uprawniony jest osobą małoletnią lub trwale niezdolną do pracy – wówczas zachowek wynosi ⅔ udziału spadkowego.
Pokrycie przypadającego najbliższej spadkodawcy osobie zachowku możliwe jest przez powołanie go do dziedziczenia (z ustawy lub testamentowo), darowiznę lub zapis (np. windykacyjny). Oznacza to, że jeśli osoba uprawniona nie otrzyma przysługującego jej zachowku, ma w stosunku do spadkobiercy, zapisobiercy lub obdarowanego roszczenie
o tenże zachowek.
Jak obliczyć zachowek?
Aby obliczyć przysługujący danej osobie zachowek, należy obliczyć udział spadkowy, który stanowi podstawę dalszych wyliczeń. Niezbędne do tego jest ustalenie wartości tzw. czystego spadku, czyli różnicy między aktywami a długami spadkowymi.
Co ważne, przy obliczaniu udziału spadkowego uwzględnia się spadkobierców uznanych za niegodnych dziedziczenia i spadkobierców, których spadek odrzucili. Pomija się natomiast osoby wydziedziczone i takie, które zrzekły się dziedziczenia.
Obliczając zachowek, nie bierze się pod uwagę zapisów zwykłych i poleceń, ale wlicza się, na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym, darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Czym jest darowizna?
Darowizna to umowa, której stroną są darczyńca i obdarowany, a która prowadzi do nieodpłatnego przysporzenia dokonanego na rzecz obdarowanego przez darczyńcę. Co do zasady, darowizny dokonane bierze się pod uwagę przy obliczaniu zachowku.
Obliczając zachowek, nie uwzględnia jednak:
- drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach,
- darowizn dokonanych więcej niż dziesięć lat,licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że są to darowizny dokonane na rzecz spadkobierców i uprawnionych do zachowku,
- darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami i osobami uprawnionymi do zachowku,
- darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie posiadał zstępnych (potomstwa), co dotyczy obliczania zachowku należnego zstępnym (nie dotyczy to darowizn dokonanych na mniej niż trzystadni przed urodzeniem się zstępnego),
- darowizn przed zawarciem małżeństwa, przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi.
Darowizna a zachowek
Dokonanie darowizny na rzecz danej osoby za życia spadkodawcy nie chroni przed roszczeniem o zachowek!
Jeżeli uprawniony do zachowku nie będzie mógł uzyskać jego pokrycia od spadkobierców, może skierować roszczenie wobec obdarowanego przez spadkodawcę o uzupełnienie należnego mu zachowku. Aby to było możliwe, muszą zostać spełnione dwa warunki – uprawniony nie uzyskał w pełni należnego mu zachowku, a substrat zachowku (czyli czysty spadek z doliczonymi do niego darowiznami i zapisami windykacyjnymi) ma wartość dodatnią.
Tytułem przykładu: jeśli spadkodawca za życia podarował jednemu z dwóch synów zabudowaną nieruchomość, czym wyczerpał niemal cały spadek, drugiemu z synów przysługuje w stosunku do tego pierwszego roszczenie z tytułu zachowku. To właśnie instytucja zachowku pozwala na uniknięcie sytuacji, w której jedna z najbliższych spadkodawcy osób zostanie pokrzywdzona jego rozporządzeniami majątkowymi.
Sprawy spadkowe – jak może pomóc prawnik?
Sprawy spadkowe nie należą do najprostszych – niejednokrotnie najtrudniejszy w tego rodzaju postępowaniach jest skomplikowany stan faktyczny wynikający z różnego rodzaju powiązań rodzinnych, relacji między zmarłym a jego najbliższymi i szeregu rozporządzeń majątkiem za życia spadkodawcy. Sprawy o zachowek zawsze warto skonsultować
z doświadczonym w prawie spadkowym prawnikiem, który spojrzy na daną sprawę
w sposób indywidualny i oceni ją w kontekście obowiązujących przepisów. Niejednokrotnie ustalenie wartości przysługującego osobie uprawnionej zachowku nastręcza wielu problemów i trudności, dlatego warto zebrać jak najwięcej dokumentów i dowodów,
a następnie przedstawić je profesjonalnemu pełnomocnikowi, który pomoże w stosownych obliczeniach i egzekwowaniu przysługujących roszczeń.